مقدمه

در دوره ساسانیان (۲۲۴–۶۵۱ میلادی)، عمان (که در منابع این دوره با نام‌های «مَزون» یا «مازون» شناخته می‌شد) به عنوان یکی از مناطق استراتژیک امپراتوری ساسانی در سواحل جنوبی خلیج فارس ایفای نقش می‌کرد. موقعیت جغرافیایی عمان و دسترسی آن به مسیرهای دریایی بین‌المللی، این منطقه را به حلقه اتصال مهمی بین ایران، شبه‌جزیره عربستان، هند و شرق آفریقا تبدیل کرده بود. این مقاله به بررسی جامع روابط سیاسی، ساختار اداری، فعالیت‌های اقتصادی، تحولات فرهنگی و میراث ساسانیان در عمان می‌پردازد.

جایگاه عمان در منابع تاریخی ساسانی

۱. منابع ساسانی:

• کتیبه‌های شاپور یکم در کعبه زرتشت (SKZ) که در آن از «مزون» به عنوان یکی از سرزمین‌های تحت فرمان ساسانیان نام برده شده است.

• متون پهلوی مانند «شهرستان‌های ایرانشهر» که مزون را بخشی از قلمرو ساسانی می‌دانند.

• منابع اسلامی متأخر مانند تاریخ طبری که به حضور ساسانیان در عمان اشاره دارد.

۲. منابع خارجی:

• پروکوپیوس، مورخ بیزانسی (قرن ششم میلادی)، در «جنگ‌های ایران» از حضور ساسانیان در سواحل عمان گزارش می‌دهد.

• کیهان‌نگاری‌های یونانی و سریانی که موقعیت جغرافیایی مزون را توصیف می‌کنند.

• منابع چینی مانند «کتاب تانگ» که به تجارت ایران با شرق از طریق بنادر عمان اشاره دارند.

وضعیت سیاسی و نظامی

۱. فتح عمان توسط ساسانیان:

• بر اساس منابع تاریخی، اردشیر بابکان (بنیانگذار سلسله ساسانی) پس از تسلط بر ایران، سپاهی به سوی عمان فرستاد.

• منطقه عمان احتمالاً در اوایل قرن سوم میلادی تحت کنترل ساسانیان درآمد.

• ساسانیان از عمان به عنوان پایگاهی برای کنترل قبایل عرب و حفظ امنیت خلیج فارس استفاده می‌کردند.

۲. ساختار اداری:

• عمان به عنوان یک «استان» یا «خوره» تحت فرمان یک مرزبان (مارزبان) اداره می‌شد.

• مراکز اداری مهم در شهرهایی مانند «سوهار» (صحار امروزی) و «دبا» قرار داشتند.

• برخی از حکام محلی از میان اشراف عمانی منصوب می‌شدند که به آنها «ولاش» یا «أکاسره» می‌گفتند.

۳. روابط با قبایل عرب:

• ساسانیان با قبایل عرب منطقه مانند ازد و عبدالقیس روابط پیچیده‌ای داشتند.

• برخی از این قبایل به عنوان متحدان ساسانی عمل می‌کردند، در حالی که برخی دیگر مقاومت می‌کردند.

• ساسانیان برای کنترل این قبایل، سیستم «خلیفه‌گری» (نصب حاکمان دست‌نشانده) را ایجاد کردند.

اقتصاد و تجارت

۱. کشاورزی و آبیاری:

• سیستم‌های آبیاری پیشرفته مانند قنات‌ها (فلج) گسترش یافتند.

• کشت خرما، غلات و گیاهان معطر مانند کندر رونق داشت.

• باغ‌های پرورش میوه با الهام از الگوی ایرانی (پردیس) ایجاد شدند.

۲. معدن و صنعت:

• معادن مس عمان (به ویژه در منطقه صحار) به شدت فعال بودند.

• صنایع فلزکاری و تولید ابزارهای مسی توسعه یافت.

• صید مروارید و صنایع وابسته به آن رونق گرفت.

۳. تجارت دریایی:

• بنادر مهم ساسانی در عمان:

  • سوهار (صحار): مهمترین بندر تجاری

  • دبا: مرکز تجارت با هند

  • خور روری (در ظفار): پایگاه تجارت با شرق آفریقا

• کالاهای تجاری:

  • صادرات: مس، مروارید، کندر، خرما

  • واردات: ابریشم چینی، ادویه هندی، عاج آفریقایی

• کشتی‌های ساسانی (به نام «بوسپهر») مسیرهای تجاری بین عمان، هند و چین را کنترل می‌کردند.

فرهنگ و تمدن

۱. زبان و خط:

• زبان رسمی اداری فارسی میانه (پهلوی ساسانی) بود.

• خط پهلوی در اسناد رسمی استفاده می‌شد.

• زبان‌های محلی عربی جنوبی نیز رواج داشت.

۲. دین و باورها:

• دین رسمی زرتشتی بود و آتشکده‌هایی در عمان ساخته شد.

• اقلیت‌های مسیحی نسطوری و یهودی نیز حضور داشتند.

• باورهای محلی عرب (بت‌پرستی) در برخی مناطق ادامه یافت.

۳. معماری و شهرسازی:

• الگوی شهرسازی ساسانی در شهرهایی مانند صحار دیده می‌شود.

• استفاده از قوس‌های ساسانی و گچبری‌های تزئینی.

• ساخت قلعه‌های نظامی برای حفاظت از بنادر.

۴. تأثیرات متقابل فرهنگی:

• عناصر فرهنگی ایرانی در معماری، لباس و آداب اجتماعی عمان نفوذ کرد.

• فرهنگ دریانوردی عمانی بر ساسانیان تأثیر گذاشت.

شواهد باستان‌شناسی

۱. محوطه‌های مهم:

• صحار:

  • بقایای کوره‌های ذوب مس از دوره ساسانی

  • سفال‌های منقوش با سبک ساسانی

• خور روری:

  • بقایای اسکله‌های باستانی

  • سکه‌های ساسانی کشف شده در این منطقه

• دبا:

  • گورستان‌های مربوط به دوره ساسانی

  • آثار معماری با ویژگی‌های ساسانی

۲. یافته‌های مهم:

• سکه‌های ساسانی (به ویژه از دوره شاپور دوم و خسرو اول)

• مهرهای اداری با خط پهلوی

• ظروف سفالی با نقوش ساسانی

روابط خارجی عمان ساسانی

۱. با بیزانس:

• رقابت بر سر کنترل راه‌های تجاری دریایی

• استفاده ساسانیان از بنادر عمان برای تهدید منافع بیزانس

۲. با حبشه:

• رقابت بر سر تجارت با شرق آفریقا

• درگیری‌های نظامی گاه‌به‌گاه

۳. با هند:

• روابط تجاری گسترده با امپراتوری گوپتا

• حضور تجار ایرانی در بنادر هندی

پایان حکومت ساسانی در عمان

• با حمله اعراب مسلمان در قرن هفتم میلادی، کنترل ساسانیان بر عمان تضعیف شد.

• در سال ۶۳۰ میلادی، عمان توسط نیروهای اسلامی فتح شد.

• برخی از اشراف ساسانی به دین اسلام گرویدند و در ساختار جدید اداری عمان مشارکت کردند.

میراث ساسانی در عمان

• تأثیرات فرهنگی در معماری سنتی عمان (استفاده از قوس‌ها و گچبری)

• ادامه سیستم‌های آبیاری (فلج) که بعدها توسط اعراب توسعه یافت.

• برخی از اصطلاحات اداری فارسی در زبان عربی عمانی باقی ماند.

• تداوم سنت‌های دریانوردی که در دوره ساسانی شکل گرفته بود.

نتیجه‌گیری

عمان در دوره ساسانیان به عنوان یکی از مهم‌ترین مناطق حاشیه خلیج فارس، نقش حیاتی در اقتصاد و سیاست امپراتوری ساسانی ایفا می‌کرد. کنترل این منطقه به ساسانیان امکان تسلط بر مسیرهای تجاری بین‌المللی و اعمال نفوذ بر قبایل عرب را می‌داد. میراث فرهنگی، معماری و فناوری ساسانیان در عمان تا قرن‌ها پس از فروپاشی این امپراتوری نیز تداوم یافت. مطالعه تاریخ عمان در این دوره، درک بهتری از گستردگی و پیچیدگی امپراتوری ساسانی و تأثیرات متقابل فرهنگی بین ایران و جهان عرب ارائه می‌دهد.